Goðsagnir þorskastríðanna Guðni Th. Jôhannesson skrifar 16. febrúar 2011 06:00 Þorskastríðin eru mikilvægur þáttur í sameiginlegu minni Íslendinga. Þau eru sögð lýsandi dæmi um þann dug sem þjóðin geti sýnt þegar að henni er sótt, og sönnun þess að Íslendingar geti skipt sköpum á alþjóðavettvangi. Sitthvað er til í þessu en þó er sagan flóknari þegar vel er að gáð. Samstaðan er ýkt, lítið gert úr því að semja þurfti til sigurs og misskilningi um frumkvæði Íslendinga í hafréttarmálum hampað. Til verður goðsögn af einhuga hetjum og hin raunsanna mynd hverfur í skuggann. Í síðustu átökum um Icesave hefur þetta sést vel. Í nýlegri ræðu í Valhöll minntist Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, þess að forveri hans í því embætti, Ólafur Thors, hefði verið fremstur í flokki þeirra ráðamanna sem sömdu við Breta um lok fyrsta þorskastríðsins árið 1961. Þremur árum fyrr hafði vinstri stjórn Hermanns Jónassonar fært fiskveiðilögsöguna út í 12 sjómílur og Bretar sent herskip til verndar togurum sínum. „Samningar eru svik," sögðu stjórnarandstæðingar í Framsóknarflokki og Alþýðubandalagi og kröfðust þess að Íslendingar berðust til þrautar undir vígorðunum frægu sem Magnús Kjartansson lét falla við mikinn fögnuð í byrjun átakanna: „Við semjum ekki við Breta, við sigrum þá." Reyndar gætti einnig gremju meðal sjálfstæðismanna; einn þingmaður skellti hurð víst svo hart eftir þingflokksfund um málið að rúður brotnuðu. En „hroðalegustu svikin sem auðið er að fremja ... eru einmitt þau að svíkjast um að semja", sagði Ólafur Thors og hafði sitt fram. Auðvitað eru sögulegum samanburði af þessu tagi takmörk sett. Hitt er þó ljóst að seinni þorskastríðunum tveimur lauk einnig með samningum og komu foringjar Sjálfstæðisflokksins þá líka við sögu. Árið 1972 færði vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar lögsöguna út í 50 mílur og aftur blossaði upp þorskastríð. Ári síðar fannst flestum sjálfstæðismönnum sjálfsagt að þeir styddu þá lausn 50 mílna deilunnar sem Ólafur Jóhannesson mælti með eftir viðræður við breska valdhafa. Alþýðubandalagsmenn í ríkisstjórn vildu alls ekki semja frekar en fyrri daginn og fordæmdu „makkið". En Ólafur hafði sitt fram og naut fulltingis forystumanna Sjálfstæðisflokksins þótt sitt sýndist hverjum í „grasrótinni". Árið 1975 var enn fært út, í þetta sinn í 200 mílur, og enn skarst í odda á miðunum. Geir Hallgrímsson var orðinn formaður Sjálfstæðisflokksins og forsætisráðherra í stjórn með framsóknarmönnum. „Semjum til sigurs eða berjumst til sigurs," sagði Geir og kaus greinilega fyrri kostinn. Glöggt sást það í ársbyrjun 1976 þegar hann hélt til viðræðna í London og vildi að stjórnarflokkarnir féllust á samningsdrög sem þá urðu til. En Ólafur Jóhannesson og aðrir framsóknarmenn sökuðu Geir um að hafa látið allt of mikið undan. Stjórnin riðaði til falls, óeiningin var alger. Geir varð að gefa eftir heima fyrir, þorskastríðið geisaði áfram og komst í algleyming. Um sumarið sáu Bretar þó loksins að sér enda löngu orðið ljóst að ríki heims höfðu náð sátt um 200 mílna lögsögu. Þótt uppgjöfin væri nær öll Breta megin lauk þessu síðasta þorskastríði einnig með samningum sem Alþýðubandalagið fordæmdi að venju. En fáir tóku undir í þetta sinn. Staðreyndin er sú að öllum þorskastríðunum lyktaði með samkomulagi við Breta. Staðreyndin er líka sú að í öllum þorskastríðunum gætti mikils ágreinings innanlands. Vissulega náðist sátt á Alþingi þess á milli og almenningur fordæmdi einum rómi aðfarir breskra herskipa á miðunum. En goðsögnin um einhuga þjóð stenst samt ekki. Stjórnmálamenn tókust stöðugt á, liðsmönnum Landhelgisgæslunnar fannst ráðherrar stundum eintómar liðleskjur, til voru ráðherrar sem kvörtuðu yfir því að skipherrar varðskipanna vildu alltaf „leika þjóðhetjur", embættismenn rifust sín á milli og þar fram eftir götunum. Loks má leiða hugann að því hvernig þorskastríðin unnust. Ekki má vanmeta dugnað varðskipsmanna en átökin voru háð bæði á sjó og landi. Hernaðarmikilvægi Íslands í kalda stríðinu bætti vígstöðuna til muna og þróun hafréttar ekki síður. Stundum voru Íslendingar þá framarlega í flokki en oftar voru þeir þó sporgöngumenn. Þannig urðu tímamót árið 1945 þegar Bandaríkin eignuðu sér auðævi á landgrunni sínu og tóku sér rétt til að stjórna fiskveiðum ofan þess. Ýmis ríki í Mið- og Suður-Ameríku gengu á lagið og kröfðust 200 mílna lögsögu, á sama tíma og Íslendingar voru að berjast fyrir að færa eigin landhelgi úr þremur mílum í fjórar og mörgum árum áður en 200 mílna lögsögu var lýst yfir hér við land. Saga þorskastríðanna er merk saga smáþjóðar í hörðum heimi, allt of merk til að hún sé gerð að væminni goðsögn um einhug og frumkvæði sem ekki var. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorskastríðin Mest lesið Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skoðun Skoðun 11 ástæður fyrir því að kjósa Pírata Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Erum við ekki betri en Talibanar? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar Skoðun Lyftistöng fyrir samfélagið Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Stöndum með ungu fólki og fjölskyldum Ragna Sigurðardóttir,Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þrælakistur samtímans? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar vímuefnavandinn? Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Hægri menn vega að heilbrigðiskerfinu Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Kvikmyndagerð á Íslandi: Næstu skref Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson skrifar Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Gekk ég yfir sjó og land og ríkisstofnanir líka Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen skrifar Skoðun Reynir Samband sveitarfélaga að spilla gerð kennarasamninga? Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Af skynsemi Vegagerðarinnar Magnús Rannver Rafnsson skrifar Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar Skoðun Nýtt fangelsi – fyrir öruggara samfélag Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar Skoðun Ærin verkefni næstu ár Ásbjörg Kristinsdóttir skrifar Sjá meira
Þorskastríðin eru mikilvægur þáttur í sameiginlegu minni Íslendinga. Þau eru sögð lýsandi dæmi um þann dug sem þjóðin geti sýnt þegar að henni er sótt, og sönnun þess að Íslendingar geti skipt sköpum á alþjóðavettvangi. Sitthvað er til í þessu en þó er sagan flóknari þegar vel er að gáð. Samstaðan er ýkt, lítið gert úr því að semja þurfti til sigurs og misskilningi um frumkvæði Íslendinga í hafréttarmálum hampað. Til verður goðsögn af einhuga hetjum og hin raunsanna mynd hverfur í skuggann. Í síðustu átökum um Icesave hefur þetta sést vel. Í nýlegri ræðu í Valhöll minntist Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, þess að forveri hans í því embætti, Ólafur Thors, hefði verið fremstur í flokki þeirra ráðamanna sem sömdu við Breta um lok fyrsta þorskastríðsins árið 1961. Þremur árum fyrr hafði vinstri stjórn Hermanns Jónassonar fært fiskveiðilögsöguna út í 12 sjómílur og Bretar sent herskip til verndar togurum sínum. „Samningar eru svik," sögðu stjórnarandstæðingar í Framsóknarflokki og Alþýðubandalagi og kröfðust þess að Íslendingar berðust til þrautar undir vígorðunum frægu sem Magnús Kjartansson lét falla við mikinn fögnuð í byrjun átakanna: „Við semjum ekki við Breta, við sigrum þá." Reyndar gætti einnig gremju meðal sjálfstæðismanna; einn þingmaður skellti hurð víst svo hart eftir þingflokksfund um málið að rúður brotnuðu. En „hroðalegustu svikin sem auðið er að fremja ... eru einmitt þau að svíkjast um að semja", sagði Ólafur Thors og hafði sitt fram. Auðvitað eru sögulegum samanburði af þessu tagi takmörk sett. Hitt er þó ljóst að seinni þorskastríðunum tveimur lauk einnig með samningum og komu foringjar Sjálfstæðisflokksins þá líka við sögu. Árið 1972 færði vinstri stjórn Ólafs Jóhannessonar lögsöguna út í 50 mílur og aftur blossaði upp þorskastríð. Ári síðar fannst flestum sjálfstæðismönnum sjálfsagt að þeir styddu þá lausn 50 mílna deilunnar sem Ólafur Jóhannesson mælti með eftir viðræður við breska valdhafa. Alþýðubandalagsmenn í ríkisstjórn vildu alls ekki semja frekar en fyrri daginn og fordæmdu „makkið". En Ólafur hafði sitt fram og naut fulltingis forystumanna Sjálfstæðisflokksins þótt sitt sýndist hverjum í „grasrótinni". Árið 1975 var enn fært út, í þetta sinn í 200 mílur, og enn skarst í odda á miðunum. Geir Hallgrímsson var orðinn formaður Sjálfstæðisflokksins og forsætisráðherra í stjórn með framsóknarmönnum. „Semjum til sigurs eða berjumst til sigurs," sagði Geir og kaus greinilega fyrri kostinn. Glöggt sást það í ársbyrjun 1976 þegar hann hélt til viðræðna í London og vildi að stjórnarflokkarnir féllust á samningsdrög sem þá urðu til. En Ólafur Jóhannesson og aðrir framsóknarmenn sökuðu Geir um að hafa látið allt of mikið undan. Stjórnin riðaði til falls, óeiningin var alger. Geir varð að gefa eftir heima fyrir, þorskastríðið geisaði áfram og komst í algleyming. Um sumarið sáu Bretar þó loksins að sér enda löngu orðið ljóst að ríki heims höfðu náð sátt um 200 mílna lögsögu. Þótt uppgjöfin væri nær öll Breta megin lauk þessu síðasta þorskastríði einnig með samningum sem Alþýðubandalagið fordæmdi að venju. En fáir tóku undir í þetta sinn. Staðreyndin er sú að öllum þorskastríðunum lyktaði með samkomulagi við Breta. Staðreyndin er líka sú að í öllum þorskastríðunum gætti mikils ágreinings innanlands. Vissulega náðist sátt á Alþingi þess á milli og almenningur fordæmdi einum rómi aðfarir breskra herskipa á miðunum. En goðsögnin um einhuga þjóð stenst samt ekki. Stjórnmálamenn tókust stöðugt á, liðsmönnum Landhelgisgæslunnar fannst ráðherrar stundum eintómar liðleskjur, til voru ráðherrar sem kvörtuðu yfir því að skipherrar varðskipanna vildu alltaf „leika þjóðhetjur", embættismenn rifust sín á milli og þar fram eftir götunum. Loks má leiða hugann að því hvernig þorskastríðin unnust. Ekki má vanmeta dugnað varðskipsmanna en átökin voru háð bæði á sjó og landi. Hernaðarmikilvægi Íslands í kalda stríðinu bætti vígstöðuna til muna og þróun hafréttar ekki síður. Stundum voru Íslendingar þá framarlega í flokki en oftar voru þeir þó sporgöngumenn. Þannig urðu tímamót árið 1945 þegar Bandaríkin eignuðu sér auðævi á landgrunni sínu og tóku sér rétt til að stjórna fiskveiðum ofan þess. Ýmis ríki í Mið- og Suður-Ameríku gengu á lagið og kröfðust 200 mílna lögsögu, á sama tíma og Íslendingar voru að berjast fyrir að færa eigin landhelgi úr þremur mílum í fjórar og mörgum árum áður en 200 mílna lögsögu var lýst yfir hér við land. Saga þorskastríðanna er merk saga smáþjóðar í hörðum heimi, allt of merk til að hún sé gerð að væminni goðsögn um einhug og frumkvæði sem ekki var.
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar
Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar
Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar
Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun