Staðarbófar og farandbófar 26. ágúst 2010 06:30 Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Þorvaldur Gylfason Mest lesið Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skoðun Skoðun 11 ástæður fyrir því að kjósa Pírata Baldur Karl Magnússon skrifar Skoðun Misskilin mannúð í hælisleitendamálum Nanna Margrét Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar Skoðun „Útlendingar“ og „þetta fólk“ Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Erum við ekki betri en Talibanar? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar Skoðun Lyftistöng fyrir samfélagið Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Stöndum með ungu fólki og fjölskyldum Ragna Sigurðardóttir,Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þrælakistur samtímans? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir skrifar Skoðun Hvað kostar vímuefnavandinn? Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Hægri menn vega að heilbrigðiskerfinu Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Jæja, ræðum þá þetta dásamlega Evrópusamband Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Kvikmyndagerð á Íslandi: Næstu skref Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Sigurður Ingi og óverðtryggingin Hjalti Þórisson skrifar Skoðun Varnarveggur gegn vonbrigðum Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Flokkur fólksins vill efla byggð um land allt! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Gekk ég yfir sjó og land og ríkisstofnanir líka Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar Skoðun Skilum skömminni Elín Birna Olsen skrifar Skoðun Reynir Samband sveitarfélaga að spilla gerð kennarasamninga? Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Hefur sálfræðileg meðferð áhrif á líkamlegt heilbrigði? Rúnar Helgi Andrason skrifar Skoðun Vaxtahækkanir og brotið traust - hver ber ábyrgð? Sandra B. Franks skrifar Skoðun Rödd friðar þarf að hljóma skærar Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Af skynsemi Vegagerðarinnar Magnús Rannver Rafnsson skrifar Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar Skoðun Nýtt fangelsi – fyrir öruggara samfélag Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar Skoðun Ærin verkefni næstu ár Ásbjörg Kristinsdóttir skrifar Sjá meira
Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja.
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Af hverju ég styð Samfylkinguna – og Hannes Sigurbjörn Jónsson Ásbjörn Þór Ásbjörnsson skrifar
Skoðun Barnaskapur Bjarna Ben; Fjölmargar þjóðir með meiri kaupmátt en við! Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Getur þú fengið þá hjálp sem þú þarft ef andlega heilsan hrörnar? Sigurrós Eggertsdóttir skrifar
Skoðun Nýja stjórnarskráin — Alþingi rjúfi stöðnunina með stjórnlagaþingi Stjórn Stjórnarskrárfélagsins skrifar
Skoðun Ísland og orkuskiptin: Styðjum þróun á jarðhita og alþjóðlegt samstarf Ester Halldórsdóttir skrifar
Hvert er fóðrið til að skipulögð glæpastarfsemi geti þrifist hér á landi? Jú, villuráfandi stefnulaus ungmenni! Davíð Bergmann Skoðun